Ο τόπος μας κατά τη διάρκεια των αιώνων:

 

Ἱερό Ανιγριάδων 

Νυμφῶν μέ πηγές ἰαματικές, στις δυτικές υπώρειες τοῦ βουνοῦ Λαπίθα Ν. τοῦ Σαμικοῦ. Τὰ ἰαματικὰ νερὰ ἀναβλύζουν ἀπὸ δύο σπηλιές, ἀπό τή μία θερμά γιὰ δερματικὲς καὶ ρευματικές νόσους καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη γιὰ ἠπατικές. Απὸ τὰ κτίσματα τοῦ Ἱεροῦ σώζονται θεμέλια μόνο μέσα στην πρώτη σπηλιά, καθὼς καὶ «ἴχνη πλίνθων καὶ ἀμμοκονίας ὑπεράνω τοῦ κοίλου ἐπὶ τῆς θόλου τοῦ βράχου». Τα θεμέλια χρονολογεῖ ὁ Ν. Ζαφειρόπουλος (προφορική εἴδηση) στὴν Κ καὶ Ε ἐποχή. Τὸ ἱερὸ σὲ λειτουργία τουλάχιστον ἀπὸ τὴν Αρχαϊκή, ἂν ὄχι ἀπὸ τὴν Γεωμετρικὴ ἐποχή, συνέχισε τη ζωή του ὡς τὰ ΥΡ χρόνια.

Στὸ πασίγνωστο αὐτὸ ἱερὸ τῶν Ανιγριάδων νυμφῶν, τὰ γνωστότατα Λουτρά Καϊάφα, φθάνομε ὁδεύοντας πάνω στὴν ἐθνικὴ ὁδὸ Πύργου- Κυπαρισσίας καὶ ἕνα χιλιόμετρο πρὸ τῶν λουτρῶν ἀκολουθήσουμε μικρή ασφαλτόστρωτη παρακαμπτήριο 1.000 μέτρων, στις ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα. Επίσης ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῆς Ζαχάρως φθάνομε στὰ λουτρά Καϊάφα ἀκολουθῶντας ἀσφαλτόστρωτο δρόμο πρὸς τὰ δυτικὰ περὶ τὰ 7 χιλιόμετρα. Τέλος καὶ σιδηροδρομικῶς φθάνομε στον Καϊάφα, ὁπότε γιὰ νὰ πᾶμε στὰ σπήλαια τῶν λουτρῶν θὰ διασχίσουμε τὴ λίμνη τοῦ Καϊάφα με βενζινάκατο.

Σαμικόν 

Πόλη μὲ ἀκρόπολη. Ἡ ἀκρόπολη στὸ βουνό τῶν δυτικῶν παραφυάδων τοῦ Λαπίθα ἡ πόλη ἁπλώνεται στὰ πρανῆ τοῦ βουνοῦ ὡς τὴν ἀκτὴ τοῦ Ιονίου. Τα τείχη τῆς ἀκρόπολης τοῦ -4ου αἰ. σώζονται σε μεγάλη ἔκταση καὶ σὲ μερικά τμήματα σχεδὸν ἀκέραια μὲ τὶς πυλίδες τους, ἐσωτερικὰ τοῦ τείχους διακρίνονται τὰ λείψανα πολλῶν κτιρίων. Ἡ πόλη καὶ ἀκρόπολη χρονολογοῦνται, σύμφωνα μὲ τὰ κινητά ευρήματα καὶ τὰ κτίρια ἀπὸ τὴν Α ὡς τὴν Ρ ἐποχή. Βρέθηκαν ὅμως στὴν ἀκρόπολη καὶ ὄστρακα YEIII ἐποχῆς. Οἱ McDonald και Hope Simpson πιστεύουν ὅτι ὁ χῶρος τῆς ἀκρόπολης δὲν εἶχε οἰκισμό στην προϊστορική εποχή, ἀφοῦ αὐτός ἔχει ἐντοπισθῆ στοὺς πρόποδες τοῦ βουνοῦ, στὴ θέση Κλειδί δέχονται ὡσε τόσο δυνατό, ὅτι ἦταν στὸ χῶρο τῆς ἀκρόπολης τοῦ Σαμικοῦ ἕνας πύργος- σκοπιά γιὰ τὸν οἰκισμὸ τοῦ Κλειδιοῦ. Τμῆμα τῆς κάτω πόλης τοῦ Σαμικοῦ βρίσκεται τώρα μέσα στη λιμνοθάλασσα τοῦ Σαμικοῦ ποὺ ἔχει σχηματισθῆ ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα καὶ εἶναι ὁρατὸ τοὺς καλοκαιρινούς μήνες, ὅταν τὰ νερὰ ὑποχωροῦν.

Ο προϊστορικὸς οἰκισμὸς ποὺ λεγόταν διαδοχικά Μάκιστος, Αρήνη καὶ τέλος Σαμία ή Σαμικόν ἦταν περιωρισμένος στο βράχο τοῦ Κλειδιοῦ, στους δυτικούς πρόποδες τῆς κλασσικῆς ἀκρόπολης σώζονται λείψανα κυκλώπειου τείχους ποὺ στις μέρες τοῦ Dörpfeld διατηρούνταν καλλίτερα. Στὴν ἐπιφάνεια τοῦ λόφου εἶναι διάσπαρ τα ὄστρακα ΠΕ ἕως ΥΕ ἐποχῆς. Στους βόρειους πρόποδες τοῦ Κλειδιοῦ ἀνασκάφτηκε τύμβος μὲ τάφους και πλούσια κτερίσματα ΜΕ ἕως ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς.

Ἡ θέση τοῦ Σαμικοῦ εἶναι στρατηγικώτατη, ὄχι μόνο γιατί κυριαρχεῖ τῆς κοιλάδας τοῦ Σαμικοῦ, ἀπὸ τὶς πιὸ εὔφορες τῆς Ἠλείας, ἀλλὰ πρὸ πάντων γιατί δεσπόζει τοῦ δρόμου ἀπὸ Πισάτιδα πρὸς Τριφυλία καὶ δυτική Μεσσηνία. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ καὶ στὰ Μεσαιωνικὰ χρόνια ἦτο τὸ Κλειδὶ ὠχυρωμένο, ὅπως δείχνουν λίγα λείψανα τῆς ἐποχῆς αὐτῆς γνωστά σήμερα μὲ τὸ ὄνομα Καζάρμα,

Στὸ χωριὸ αὐτό, πού βρίσκεται πάνω στὴν ἐθνικὴ ὁδὸ Πύργου- Κυπαρισσίας, εὔκολη εἶναι ἡ μετάβαση ἀπὸ τὸν Πύργο καὶ Κρέστενα καὶ ἀπὸ τὴν Κυπαρισσία. Στὴν ἀκρόπολη τῆς ἀρχαίας Σαμίας φθάνει κανεὶς ὅταν ξεκινήσει ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ ἀρχίζει ἡ παρακαμπτή ριος γιὰ τὶς λουτροπηγὲς ἀπὸ Δυτικά, στὶς ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα, ὅπου τὸ ἀνηφορικό καὶ δύσβατο μονοπάτι, ποὺ ὁδηγεῖ ὕστερα ἀπὸ ἀνάβαση μισῆς ὥρας στα τείχη του κάστρου.

Ανάμεσα στο λόφο τοῦ Κλειδιοῦ καὶ τὴν ἀκτὴ 

ἔκειτο τὸ Ιερό τοῦ Ποσειδῶ νος. Λίγα λείψανά του βρέθηκαν στη θέση αὐτὴ κατὰ τὶς ἀνασκαφές τοῦ Dörpfeld.

Στὰ παληὰ λείψανα τοῦ Ἱεροῦ τοῦ Ποσειδῶνος θὰ πᾶμε ὅταν ξεκινήσουμε ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ εἶναι τὰ Λατομεῖα τοῦ Κάτω Σαμικοῦ στὶς ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα, περάσουμε τη σιδηροδρομική γραμμή καὶ στὸ σημεῖο ποὺ διασχίζει ἡ σιδηροδρομική γραμμή τό βράχο, ὅπου ἦταν χτισμένη ή Καζάρμα καὶ τὸν ἀπέναντί της ἀκριβῶς λόφο καὶ ἀκολουθήσουμε τη δυτική παρυφή τοῦ λόφου αὐτοῦ (ἐκεῖ ἄλλοτε ἦταν καὶ τὸ μικρὸ Διβαράκι).